Lichamelijkheid, intimiteit, seksualiteit
De psycho-fysieke didactiek van het Rots en Waterprogramma
Pedagogisch perspectief
Het Rots en Waterprogramma is ontstaan uit een ander programma dat als specifieke focus heeft gehad: de preventie van seksueel geweld. Dit programma heette Actie en Reactie, werd geïnitieerd door het Min. v. Onderwijs, maar is een vroege dood gestorven omdat de focus te beperkt bleek en voor veel leraren een te negatieve lading bevatte. Het is niet plezierig als docent om bij voorbaat al met een opgewezen vinger jongeren tegemoet te treden. Bovendien, slechts een zeer klein percentage jongeren, jongens zijn dader van seksueel geweld.
We kunnen onze ogen echter niet sluiten voor het feit dat seksueel geweld nog steeds plaats vindt en dat daders van dat geweld voornamelijk jongens en mannen zijn. Daarom is ook in het Rots en Waterprogramma de preventie van seksueel geweld een van de doelstellingen die worden nagestreefd. Het wordt hierin echter ingebed in een breder, positief pedagogisch perspectief. In het Rots en Waterprogramma gaat het erom jongeren die vaardigheden aan te leren die zij nodig hebben in een veranderende samenleving. Vaardigheden die hen in staat stelt een respectvolle relatie met andere mensen op te bouwen en hen ook in staat stelt een eigen, zinvolle weg te leren gaan die leidt naar geluk en verbondenheid.
Communicatie
Deze vaardigheden centreren zich rondom communicatie:
Externe communicatie: `ik en de mensen om mij heen`. In het programma wordt hiervoor het rots-en-water referentiekader gebruikt. Soms moet je je opstellen als een rots, hetgeen betekent dat jij je afsluit voor de mening en gevoelens van de ander en je eigen weg vervolgt. Vaak is het passender om een wateropstelling in te nemen. Dan verbind jij je met de ander, stel jij je open voor diens gevoelens en mening om gezamenlijk tot een bevredigende oplossing van problemen te komen. Het hangt van de situatie af voor welke opstelling moet worden gekozen. Een goede keuze maken is echter alleen mogelijk als iemand, zelfs in een spannende situatie, zich kan beheersen en kalmte kan bewaren. Daarom wordt in Rots en Water jongeren geleerd zich te centreren (= adem naar de buik brengen) en te gronden (= stevig en ontspannen staan)
Interne communicatie: `ik en mijn binnenwereld`. Jongeren staan voor enorme vragen en keuzes die samen hangen met wie zij zijn. De vragen die zij zichzelf stellen en die beantwoordt dienen te worden zijn: Wie ben ik? Wat zijn mijn kwaliteiten? Welke weg moet ik gaan?
In het Rots en Water-programma wordt daarom het concept van het Innerlijk Kompas geïntroduceerd: Elk mens is verschillend en heeft verschillende kwaliteiten. Deze kwaliteiten streven te allen tijde naar verwerkelijking en zijn voelbaar als een innerlijke richting in iemands leven. Mensen voelen zich tot iets aangetrokken omdat dit samenvalt met een kwaliteit die naar verwerkelijking streeft. Het behoeft zelfvertrouwen en sensitiviteit om deze innerlijke kracht en richting in jezelf te ervaren en de weg te durven gaan die daar wordt aangegeven.
Solidariteit
In het gaan van die weg, in het verbinden met de innerlijke krachten die naar verwerkelijking streven, wordt men zich meer en meer bewust van een diepere identiteit. Deze diepere identiteit wordt in de Jungiaanse psychologie aangeduid met het Zelf en in christelijke tradities met Ziel. Elke religieuze traditie kent deze diepere identiteit en duidt het met een eigen naam aan.
Juist deze diepere identiteit lijkt verbonden te zijn met die van anderen, met de natuur, met alles dat leeft. Het ervaren van de krachten van dit Zelf/Ziel gaat samen met de ontwikkeling van werkelijke solidariteit. Dan wordt begrepen dat ieder mens de vrijheid moet hebben om die eigen innerlijke weg te kunnen gaan en dat alleen die weg leidt naar werkelijke verbondenheid. Daarom is tolerantie een voorwaarde voor een gelukkige samenleving. Daarbij zijn zelf-respect en respect voor anderen onontbeerlijk. Zelf-respect betekent in feite bewust zijn van innerlijke krachten, deze accepteren en vertrouwen op de weg die wordt aangegeven. Zelf-respect hangt daarom samen met Zelf-vertrouwen. Als werkelijk wordt begrepen dat zelfrespect en zelfvertrouwen onontbeerlijk zijn om de innerlijke weg tot zelfvervulling te vinden, dan wordt ook begrepen hoe belangrijk het is dat elk mens de vrijheid moet hebben om die eigen persoonlijke weg te gaan. Zo leidt zelfrespect en zelfvertrouwen tot zelfkennis en tot respect voor anderen en de keuzes die andere mensen maken.
Spiritualiteit
De ervaring van verbondenheid en solidariteit leidt ook tot spiritualiteit. In het gaan van de persoonlijke weg, vertrouwend op de innerlijke krachten van het Zelf of Ziel ontstaat gaandeweg het inzicht dat de innerlijke krachten zich lijken te verbinden met die van anderen. Dat in het gaan van deze weg de grenzen tussen jij en ik weg lijken te vallen en dat daar een gezamenlijke richting in wordt ervaren. In het Rots en Water-programma benoemen we deze ervaring met de Innerlijke Onderstroom. In een religieuze traditie wordt dit gewaarzijn van verbondenheid en richting aangeduid met God, Allah, Jahweh enz. De benaming is niet waar het omdraait. Waar het om gaat is de innerlijke ervaring van verbondenheid, van persoonlijke ontwikkeling en verantwoordelijkheid, en van overgave aan Dat wat het persoonlijke overstijgt.
Zelfbewustzijn en empathie
Als we jonge mensen werkelijk willen bijstaan in het vinden van die innerlijke weg die leidt naar zelfvervulling, solidariteit en spiritualiteit dan is het belangrijk om na te gaan hoe wij hen kunnen ondersteunen en begeleiden. Zoals al eerder is aangegeven spelen communicatieve vaardigheden hierin een belangrijke rol. Externe communicatie, hoe ga ik met anderen om, en interne communicatie, wie ben ik en welke weg moet ik gaan.
Deze vaardigheden zal ieder op een specifiek eigen manier ontwikkelen maar hierin valt wel een heel duidelijke ontwikkelingsweg te ontdekken. Kunnen communiceren vooronderstelt een bepaalde mate van zelfbewustzijn en empathie. (in- en mee kunnen voelen met een ander) In het ontwikkelen van zelfbewustzijn en empathie speelt lichamelijkheid een fundamentele rol.
De psycho-fysieke driehoek
In het Rots en Water-programma neemt de psycho-fysieke driehoek een essentiële plaats in. Deze driehoek bestaat uit 3 componenten: lichaamsbewustzijn – emotioneel bewustzijn – zelfbewustzijn. De gedachte achter deze driehoek is dat, indien de het lichaamsbewustzijn wordt ontwikkeld dit ook een sterke invloed heeft op de ontwikkeling van het emotioneel- en zelfbewustzijn. Dit valt als volgt te verklaren:
Als men meer gewaar wordt van het eigen lichaam, dan wordt men ook meer gewaar van eigen emoties en gevoelens, omdat deze zich in het lichaam manifesteren in de vorm van spierspanningen (schouder, nek, rug, knieën). Verhoging van het lichaamsbewustzijn betekent dus ook vergroting van het emotioneel bewustzijn. Maar dit betekent onmiddellijk ook dat het zelfbewustzijn wordt ontwikkeld. Nu immers voel jij hoe je reageert, met bijvoorbeeld spanning in schouders of elders, op een situatie, op bepaalde mensen. Daarom ook heb je op dat moment de keuze: vind ik het ok dat ik zo gespannen ben of niet. Omdat ik mij bewust ben geworden van mijn lijf, via deze weg van mijn emoties en zo ook van mezelf en mijn reactiepatronen, kan ik mijzelf in situaties leren sturen en beheersen.
In feite staat de psycho-fysieke driehoek aan de basis van het natuurlijk ontwikkelingsproces van een kind. Al bewegend, onderzoekend ontdekt het de wereld om zich heen, zijn eigen positie daarin en ook de anderen om hem heen die deel uitmaken van die buitenwereld.
Empathie
Het versterken van de psycho-fysieke driehoek is voorwaarde om met andere mensen mee te kunnen voelen en om respect op te brengen voor de gevoelens van andere mensen. Pas als jij je bewust bent van je eigen gevoelens, en de waarde die deze gevoelens voor jou hebben, kun jij werkelijk begrip opbrengen voor andere mensen. Bewust zijn van eigen lijf en gevoel maakt bewustzijn en respect voor de gevoelens van anderen mogelijk. Daarom staat fysieke oefening en de ontwikkeling van het lichaamsbewustzijn in het Rots en Water-programma centraal.
Bewust worden van eigen lichaam en gevoelens impliceert een gevoeliger worden, een meer gewaar worden en een beter leren luisteren naar het lijf. In het doen van vele oefeningen waarin ontspanning en kracht samengaan wordt steeds sterker een verbinding met de ander ervaren. Je voelt niet alleen je eigen ontspanning of verkramping aan, maar ook of je partner ontspannen is of juist niet. Je ervaart zo ook steeds duidelijker de intentie van de partner. Welke kant wil hij mij opduwen? Stelt hij zich open voor mij of juist niet? Vindt hij/zij het fijn wat we nu samen doen of niet?
In het samen bewegen, met accent op ontspanning en verbinding, leer je steeds meer jezelf kennen en de ander, en leer je steeds meer samen bewegen, leer jij je verbinden met die ander. In dit samen bewegen ontstaat een dieper begrip voor de ander omdat dit begrip is gebaseerd op een directe, fysieke ervaring.
Samen bewegen leidt zo tot samen leven.
Intimiteit
Een fysieke verbinding met andere mensen middels de vele oefeningen en spelen die in Rots en Water worden gebruikt leiden dus enerzijds tot zelfbewustzijn: Ik weet wie ik ben en wat ik wil. Ik heb begrip voor mijn emoties en kan ze desgewenst beheersen. Ik kan mijzelf in moeilijke situaties staande houden.
Anderzijds leidt het tot gevoelens van solidariteit en wederzijds respect: Ik kan, vertrouwend op mijzelf en mijn gevoel, mij ook met andere mensen verbinden en een contact aangaan waarin wederzijds respect en vertrouwen aanwezig is. Hiermee wordt de basis gelegd voor het kunnen aangaan van intieme contacten. Daarbij moet onmiddellijk worden gezegd dat elk fysiek contact van intieme aard kan zijn.
In feite zouden we kunnen zeggen dat in het begeleiden van jonge mensen in het hebben van velerlei lichamelijke contacten we hiermee een weg creëren die het mogelijk maakt om op latere leeftijd ook seksuele contacten met een ander aan te gaan. Juist in de seksuele contacten gaat het om wederzijds respect, je met een ander durven en kunnen verbinden, je eigen gevoelens te respecteren en die met de ander te delen, de gevoelens van de ander te respecteren en je daarmee leren verbinden.
Jongens en meisjes
Jongens en meisjes zien er van buiten anders uit maar daar houdt het niet mee op. Wetenschappelijk onderzoek toont steeds duidelijker aan dat jongens en meisjes op een aantal punten duidelijk van elkaar verschillen. Zo zijn er een aantal duidelijke fysieke verschillen, hormonale verschillen en neurologische verschillen waar te nemen die tezamen verantwoordelijk zijn voor verschillende leerstijlen en voor het ontmoeten van verschillende ontwikkelingstaken. Jongens zijn over het algemeen energieker dan meisjes, willen bewegen, krachten meten, hebben meer moeite om stil te zitten. Ze moeten veel bewegen om te leren omgaan met die enorme bewegingsdrang. Daarnaast hebben jongens ook meer moeite om tot zelfreflectie en zelfbewustzijn te komen (innerlijke taal) en daarom ook meer moeite om die gevoelens en emoties in woorden naar buiten te brengen.
Daarom: omdat jongens zo energiek zijn en meer moeite hebben om tot zelfbewustzijn te komen en te verwoorden wat in hen omgaat is juist de psycho-fysieke invalshoek voor hen zo enorm belangrijk.
Juist voor hen geldt dat zij het bewegen nodig hebben om:
• hun eigen energie te leren beheersen en positief in te zetten
• ze via het bewegen zichzelf leren kennen ( zelfbewustzijn)
• ze via het bewegen zich met de ander leren verbinden en respect voor de ander op leren brengen. M.a.w. via het bewegen doen zij die (fysieke) communicatie vaardigheden op (waarin wederzijds respect en verbinden centraal staat) die de basis vormen voor andere vormen van communicatie zoals bijvoorbeeld verbale contacten maar ook seksuele contacten.
Seksualiteit
Het geeft geen pas om jongeren met een bestraffende opgewezen vinger tegemoet te treden waar het gaat om seksualiteit. Het is zinvoller en het getuigt van werkelijke inzicht in menselijke ontwikkeling en relatievorming indien men beseft dat de bouwstenen voor een gelukkig samenzijn met andere mensen, bijvoorbeeld in een seksueel contact, al op hele jonge leeftijd wordt gelegd. Daarin neemt de ontwikkeling van lichaamsbesef, besef van eigen gevoel, zelfbesef, de ontwikkeling van empathie een hoofdrol in. Het moge nu duidelijk zijn dat het Rots en Water-programma de psycho-fysieke didactiek hanteert om jongeren bij te staan in het ontwikkelen van die communicatieve vaardigheden die hen in staat stelt zichzelf te leren kennen en zich met anderen op respectvolle wijze te verbinden.
Seksualiteit neemt hierbij een bijzondere plaats in. Daarin gaat het immers om een van de meest intieme gevoelens, een bewustwording daarvan en het delen daarvan met een ander. Dit vereist zelfkennis, zelfvertrouwen, empathie, wederzijds respect, het vermogen tot leiden en luisteren, het vermogen tot delen en verbinden.
In feite kan gezegd worden dat elke oefening in het rots en water programma ertoe bijdraagt om deze vermogens te ontwikkelen. Het gaat echter niet om de creatie van de meest ideale minnaar, maar eerder om jongeren bij te staan in hun ontwikkeling naar werkelijk Mens zijn. Weet hebben van de verbondenheid met de mensen om je heen en jouw taak en verantwoordelijkheden daarin. De seksuele ontmoeting is hier een deel van maar niet de hoofdmoot.
Verschillen
Omdat jongens zo fysiek zijn, gevuld met bewegingsdrang en meer moeite hebben om gevoelens in taal te verwoorden zijn jongens, meer dan meisjes, geneigd om de wereld en zichzelf te ontdekken via het bewegen en communicatievaardigheden vooral via een fysieke weg op te bouwen. Kort gezegd: zij leven in een fysieke wereld. Meisjes hebben, meer dan jongens, de mogelijkheid om emoties en gevoelens wel met anderen te delen via woorden. Dat is ook wat wij over het algemeen zien. Jongens die bewegen, stoeien, kattenkwaad uithalen op het speelplein en meer meisjes die zich groeperen om met elkaar te praten.
Deze verschillende manier van relaties aangaan werkt ook door in het aangaan van seksuele contacten. Jongens zijn over het algemeen meer op de fysieke daad gericht. Hier schuilt niets verkeerds in, alhoewel dit vaak verkeerd wordt begrepen. Het is niet een kwestie van primitiviteit maar van anders gericht zijn. De fysieke speelse jongen, die zich zijn leven lang via het bewegen heeft verbonden met de wereld en de mensen om hem heen houdt nu zielsveel van zijn vriendin of vrouw.(of vriend) Hoe kan deze jongen of man nu het meest direct zijn meest tedere, oprechte gevoelens delen met degene van wie hij houdt? Ook dat is op een heel fysieke manier!
Voor vrouwen ligt dat over het algemeen iets anders. Samen praten, knuffelen kan voor hen net zo fijn en belangrijk zijn als het vrijen op zich. Het is dus belangrijk dat jongens wordt verteld dat meisjes seksualiteit anders dan zijzelf beleven. Dat een afwijzing niet betekent dat het meisje niet van hem houdt maar dat het meisje haar gevoelens ook op andere manieren met hem kan en soms wil delen. Dat te weten maakt voor de jongen een groot verschil. Hij voelt zich dan niet afgewezen in zijn liefde en kan daarom ook meer begrip voor zijn partner opbrengen.
Voor het meisje is het belangrijk dat zij begrijpt dat haar partner juist in het fysieke samenzijn het dichtst bij zijn eigen gevoelens en emoties komt. Dat juist het vrijen hem in staat stelt zich met haar te verbinden in al zijn oprechtheid en tederheid. Pas als beide partners elkaar begrijpen, kunnen zij elkaar respecteren in hun eigenheid en in hun anderszijn. Dan pas kunnen zij naar elkaar toegroeien in een relatie die voor hen beiden vervullend is. Dat geldt zeker ook voor de ontwikkeling van de seksuele relatie die een deel vormt van de ontwikkeling van de totale relatie.
Lust of Liefde, klaarkomen of orgasme
Het is belangrijk dat wij jongeren, en vooral jongens, duidelijk maken dat er een groot verschil bestaat tussen lust en liefde. Lust betekent dat vanuit een persoonlijk gevoelde, seksuele prikkel de partner a.h.w. gebruikt wordt om tot bevrediging te komen. Met liefde, bedoeld in de context van seksualiteit, bedoelen we dan een respectvol samenkomen en uitwisselen van intieme gevoelens.
Veel jongens weten niet dat er een verschil is tussen klaarkomen en een orgasme. Dat is een groot gemis en een ontkenning van de mannelijke seksualiteit. Klaarkomen is niets meer dan het bevredigen van een seksuele, fysieke impuls. Een orgasme is veel meer dan dat. Daarin wordt de verbinding met de meest persoonlijke, intieme emoties ervaren in het samenkomen en samengaan met de ander. Seksualiteit wordt dan een ontmoeting die zelfbevestigend is en verbindt en optilt naar een ervaring van samenzijn.
In het geven van seksuele voorlichting is het net zo belangrijk om informatie te geven over technische details en de gevaren van seksueel overdraagbare ziektes als wel te vertellen over de emotionele waarde van seksualiteit. Hoe meisjes seksualiteit ervaren en hoe jongens seksualiteit ervaren. Geen voorlichting geven in deze zin betekent dat wij jonge mensen overleveren aan de platvloersheid waarmee televisie, film en internet jongeren belagen met beelden van snelle, gevoelloze seks waarin geen ruimte is voor werkelijke menselijke ontmoeting en groei.
In het Rots en Water-programma wordt aandacht besteedt aan seksualiteit via kringgesprekken met ondersteuning van enkele speciaal daarvoor ontwikkelde video’s. In zekere zin echter kan gezegd worden dat het gehele programma erop is gericht jongeren te leren zichzelf en anderen met respect tegemoet te treden en zichzelf te ontwikkelen tot Mens. Mens die zich verbonden weet met de mensen en de wereld om hem heen en die wereld en mensen daarom met het uiterste respect tegemoet treedt.
Freerk Ykema
